3.2 Hnattræn og staðbundin vistkerf

D.  Stefna um loftslagsmál

D.1 Kolefnishlutleysi náist sem fyrst á sem flestum sviðum umhverfis, atvinnulífs og sam­félags.

Við aðalskipulagsgerð verði leitast við að haga landnotkun, byggðamynstri og samgöngum þannig að dregið sé úr losun gróðurhúsa­lofttegunda og binding aukin.

Við aðal- og deiliskipulagsgerð og hönnun almenningsrýma verði búið vel að virkum ferðamátum og almenningssamgöngum.

Við aðal- og deiliskipu­lagsgerð og framkvæmdir verði staðið vörð um jarðveg og gróður sem nú þegar geymir umtalsverðar kolefnisbirgðir.

Stuðlað verði að orkuskiptum með því að veita svigrúm í skipu­lagi og vinna að uppbyggingu innviða eins og hleðslustöðva fyrir rafbíla og eldsneytis­stöðva fyrir metan, vetni og annað lofts­lagsvænt eldsneyti, sem og innviða fyrir rafvæðingu hafna.

Hvatt verði til aukinnar bindingar kolefnis, s.s. með ræktun skóga og annars gróðurs, landgræðslu, verndun votlendis og endur­heimt þess þar sem hentar m.t.t. annarrar nýtingar.

Hvatt verði til að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda í landbúnaði, s.s. með  bættri nýtingu og með­höndlun áburðar og bættrar fóðrunar búfjár til að draga úr iðragerjun.

Unnið verði að því að auka endur­­vinnslu og endurnýtingu og draga úr urðun úrgangs, einkum lífræns.

Stofnanir og stjórnsýsla sveitar­félaganna taki  tillit til loftslags­áhrifa og annarra umhverfis­sjónarmiða við öll innkaup og mannvirkjagerð.

Fyrirtæki verði hvött til að lofts­lagsvæns reksturs og vistvænnar mannvirkjagerðar.

Íbúar verði hvattir til loftslagsvæns lífsstíls, m.t.t. ferðamáta,  neysluvenja og matarsóunar.

D.2 Þanþol gagnvart loftslagsbreytingum aukist.

Við aðal- og deiliskipulagsgerð, landnýtingu og undir­búning framkvæmda verði tekið tillit til áskorana sem fylgja loftslagsbreytingum til langs tíma litið og skapa þannig skilyrði fyrir lofts­lagsþolinni þróun. Hér er  t.d. átt við viðbrögð við og varnir gegn hækkun sjávarborðs, ágangi  sjávar, vatnsflóð, flóðbylgjum, hörfun jökla,
bráðnun sífrera, skriðuföllum, úrkomuákefð, þurrkum, ofviðri og gróðureldum.

D.3 Grænir innviðir styrkist í þéttbýli.

Við aðal- og deiliskipu­lags­gerð verði hugað að því hvernig nota má græna innviði, s.s. skógarreiti, garða, götutré, blágrænar/sjálfbærar ofanvatnslausnir til að milda og takast á við áhrif loftslags­breytinga á byggð.

Skýringar við stefnu um loftslagsmál

Aðlögun að loftslagsbreytingum

Segja má að Austfirðingar hafi orðið fyrir beinum áhrifum af afleiðingum loftslagsbreytinga þegar aurskriður féllu á Seyðisfirði í desember 2020 og tóku með sér hluta af eldri byggð bæjar­ins í kjölfar óvenju mikilla rigninga. Í byrjun árs 2022 urðu talsverðar skemmdir á sjóvarnargörðum á Vopnafirði í óveðri sem gekk yfir
Austurland. Þessir atburðir sýna fram á mikilvægi þess að kortleggja náttúruvá af völdum loftslagsbreytinga og aðlaga byggð og mannvirki í samræmi við það, til þess að auka þanþol og viðnámsþrótt gagnvart breytingum. Fyrir utan skriðuföll, snjó­flóð og ágang sjávar vegna ofsa­veðra og hækkunar sjávarborðs er helsta
hættan á Austurlandi líklega vegna mögulegra gróðurelda og  vatnsflóða í byggð.

Mikilvægt er að binda jarðveg með gróðri eða einhvers konar varnar­görðum til að koma í veg fyrir ofanflóð og hafa Samtök sveitar­félaga á Austurlandi kallað eftir að ríkið heimili fjármögnun fyrir uppbyggingu ofanflóðavarna á svæðinu.⁴² Helstu aðgerðir til að sporna við ágangi sjávar er gerð varnargarða en einnig er mikilvægt að tryggja í skipulagi að landhæð nýrrar byggðar sé í hæfilegri hæð yfir sjávar­máli. Vegna mögulegra vatnsflóða í byggð er mikilvægt að auka gegndræpi með innleiðingu blágrænna ofanvatnslausna þar sem regnvatni og snjóbráð er veitt í gegndræpt yfirborð í stað regnvatnslagna neðanjarðar. Grænu geirarnir hægja á vatnsstreymi og hreinsa mengun úr ofanvatni áður en það rennur í viðtaka, s.s. sjó eða votlendi.⁴³

Landnotkun og landbúnaður

Á Íslandi er stór hluti losunar gróður­húsalofttegunda vegna landnotk­unar.⁴⁴ Með endurheimt vot­lendis eru vistkerfi endurheimt og losun koltvísýrings hættir. Því er mikilvægt að kort­leggja framræst land­svæði sem ekki eru í notkun og getur hentað til endur­heimtar votlendis.⁴⁵ Einnig er mikilvægt að nýta uppbyggingar­land vel og dreifa ekki um of úr þéttbýlisstöðum.

Nokkur hluti af losun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi kemur frá landbúnaði, fyrst og fremst vegna metanlosunar jórturdýra. Mögulegt er að minnka losun frá landnotkun og landbúnaði, t.d. með lífrænni ræktun, aukinni akuryrkju á óframræstu landi, meiri skógrækt, endurheimt votlendis, úrvinnslu metans úr mykju
og vistvænum áburði og fóðri. Skógrækt er hvergi meiri á landinu en á Austurlandi og mikilvægt að halda því starfi áfram til þess að binda kolefni.⁴⁶

Orkuskipti í samgöngum og breyttar ferðavenjur

Á Austurlandi eru margir byggða­kjarnar dreifðir um stórt landsvæði og eru vegasamgöngur stór losunar­þáttur á svæðinu. Því er mikilvægt að stuðla að orkuskiptum í samgöngum með bættu aðgengi að hraðhleðslu­stöðvum og öðrum vistvænum orku­gjöfum. Ekki síður er mikilvægt að stuðla að breyttum ferðavenjum með bættum
almenningssamgöngum og góðum göngu- og hjólatengingum innan og á milli byggðakjarna þar sem  raunhæft er að hjóla eða fara á minni rafknúnum farartækjum á
milli.⁴⁷ Síðast en ekki síst er hægt að draga mjög úr losun frá samgöngum með því að minnka ferðaþörf, t.d. með því að gera fólki kleift að vinna í fjar­vinnu og styðja við netverslun. Auk þess er mikilvægt að vinna að rafvæðingu hafna og iðnaðar eins og kostur er.

Aðlögun að loftslagsbreytingum

Segja má að Austfirðingar hafi orðið fyrir beinum áhrifum af afleiðingum loftslagsbreytinga þegar aurskriður féllu á Seyðisfirði í desember 2020 og tóku með sér hluta af eldri byggð bæjar­ins í kjölfar óvenju mikilla rigninga. Í byrjun árs 2022 urðu talsverðar skemmdir á sjóvarnargörðum á Vopnafirði í óveðri sem gekk yfir Austurland. Þessir atburðir sýna fram á mikilvægi þess að kortleggja náttúruvá af völdum loftslagsbreytinga og aðlaga byggð og mannvirki í samræmi við það, til þess að auka þanþol og viðnámsþrótt gagnvart breytingum. Fyrir utan skriðuföll, snjó­flóð og ágang sjávar vegna ofsa­veðra og hækkunar sjávarborðs er helsta hættan á Austurlandi líklega vegna mögulegra gróðurelda og  vatnsflóða í byggð.

Mikilvægt er að binda jarðveg með gróðri eða einhvers konar varnar­görðum til að koma í veg fyrir ofanflóð og hafa Samtök sveitar­félaga á Austurlandi kallað eftir að ríkið heimili fjármögnun fyrir uppbyggingu ofanflóðavarna á svæðinu.⁴² Helstu aðgerðir til að sporna við ágangi sjávar er gerð varnargarða en einnig er mikilvægt að tryggja í skipulagi að landhæð nýrrar byggðar sé í hæfilegri hæð yfir sjávar­máli. Vegna mögulegra vatnsflóða í byggð er mikilvægt að auka gegndræpi með innleiðingu blágrænna ofanvatnslausna þar sem regnvatni og snjóbráð er veitt í gegndræpt yfirborð í stað regnvatnslagna neðanjarðar. Grænu geirarnir hægja á vatnsstreymi og hreinsa mengun úr ofanvatni áður en það rennur í viðtaka, s.s. sjó eða votlendi.⁴³

Landnotkun og landbúnaður

Á Íslandi er stór hluti losunar gróður­húsalofttegunda vegna landnotk­unar.⁴⁴ Með endurheimt vot­lendis eru vistkerfi endurheimt og losun koltvísýrings hættir. Því er mikilvægt að kort­leggja framræst land­svæði sem ekki eru í notkun og getur hentað til endur­heimtar votlendis.⁴⁵ Einnig er mikilvægt að nýta uppbyggingar­land vel og dreifa ekki um of úr þéttbýlisstöðum.

Nokkur hluti af losun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi kemur frá landbúnaði, fyrst og fremst vegna metanlosunar jórturdýra. Mögulegt er að minnka losun frá landnotkun og landbúnaði, t.d. með lífrænni ræktun, aukinni akuryrkju á óframræstu landi, meiri skógrækt, endurheimt votlendis, úrvinnslu metans úr mykju og vistvænum áburði og fóðri. Skógrækt er hvergi meiri á landinu en á Austurlandi og mikilvægt að halda því starfi áfram til þess að binda kolefni.⁴⁶

Orkuskipti í samgöngum og breyttar ferðavenjur

Á Austurlandi eru margir byggða­kjarnar dreifðir um stórt landsvæði og eru vegasamgöngur stór losunar­þáttur á svæðinu. Því er mikilvægt að stuðla að orkuskiptum í samgöngum með bættu aðgengi að hraðhleðslu­stöðvum og öðrum vistvænum orku­gjöfum. Ekki síður er mikilvægt að stuðla að breyttum ferðavenjum með bættum
almenningssamgöngum og góðum göngu- og hjólatengingum innan og á milli byggðakjarna þar sem  raunhæft er að hjóla eða fara á minni rafknúnum farartækjum á
milli.⁴⁷ Síðast en ekki síst er hægt að draga mjög úr losun frá samgöngum með því að minnka ferðaþörf, t.d. með því að gera fólki kleift að vinna í fjar­vinnu og styðja við netverslun. Auk þess er mikilvægt að vinna að rafvæðingu hafna og iðnaðar eins og kostur er.

Úrgangur

Hringrásarhagkerfið gengur út á flokk­un, endurnýtingu á því sem hægt er að nýta, endurvinnslu á því sem ekki er hægt að nota áfram og moltugerð fyrir lífrænar leifar, en urðun á lífrænum úrgangi verður óheimil frá 1. janúar 2023.⁴⁸ Hringrásarhagkerfið miðar að því að draga úr losun gróður­húsalofttegunda og minnka land undir landfyllingar. Samvinna sveitarfélaga á Austurlandi í úrgangsmálum er mikilvæg í þessu tilliti, bæði hvað varðar að draga úr úrgangsmyndun og stuðla að flokkun og endurnýtingu á svæðinu. Aukin fræðsla  til einstaklinga og fyrirtækja um mikilvægi endur­nýtingar og endurvinnslu skiptir einnig máli.

Þá geta sveitarfélögin verið fyrirmyndir hvað varðar vistvæn innkaup og mann­virkjagerð, t.d. með innleiðingu græns bókhalds, með því að draga úr neikvæðum umhverfisáhrifum af starfsemi sinni og efla umhverfis­vitund starfsmanna.  Önnur leið er að nýta þær byggingar sem fyrir eru eins og kostur er í stað þess að rífa og
byggja nýjar. Notkun vistvænna  byggingar­efna skiptir einnig máli í þessu samhengi.⁴⁹

E.  Stefna um vistkerfi og líffræðilega fjölbreytni

E.1 Vistkerfi á landi, í vatni og sjó haldist heilbrigð og fjölbreytni vistgerða við­haldist eða aukist.

Við nýtingu auðlinda, skipulag og mann­virkjagerð verði leitast við að viðhalda heilbrigði vistkerfa þannig að þau geti veitt viðnám þegar áföll dynja yfir.

Unnið verði að því að endur­heimta vistgerðir sem hafa raskast.

Staðið verði vörð um vistgerðir sem teljast hafa mikið verndargildi, s.s. vegna fágætis, tegundaauðgis, grósku og/eða kolefnisforða.⁵⁰

Stuðlað verði að rannsóknum á vistgerðum Austurlands og miðlun upplýsinga um þær.

E.2 Gróður styrkist og jarðvegseyðing stöðvist.

Unnið verði að því að stöðva rof, þ.m.t. landbrot af völdum fall­vatna.⁵¹

Fylgst verði með nýtingu gróðurs og komið í veg fyrir ofnýtingu.

Skýringar við stefnu um vistkerfi og líffræðilega fjölbreytni

Vistgerðir

Náttúrufræðistofnun Íslands hefur sett fram flokkunarkerfi fyrir vistgerðir sem lýsa eiginleikum svæðiseiningar hvað varðar gróður, dýralíf, jarðveg og loftslag. Flokkaðar og skilgreindar eru vistgerðir á landi, í ferskvatni og í fjöru. Með flokkun lands í vistgerðir fæst yfirlit yfir sérstæðar og sjaldgæfar vistgerðir, einkenni þeirra og útbreiðslu.⁵²

Flokkun lands í vistgerðir er mikilvæg við gerð skipulagsáætlana, mat á umhverfis­áhrifum áætlana og framkvæmda og við ákvarðanir um landnotkun og verndar­svæði.⁵³

Landgræðsla og jarðvegsvernd

Markmið laga um landgræðslu miða að því að auka kolefnisbindingu með endurheimt vistkerfa. Einnig skal byggja upp og endurheimta vistkerfi sem hafa raskast. Auk þess er mikilvægt að stuðla að auknum viðnámsþrótti og þanþoli vistkerfa gagnvart náttúru­legum áföllum og náttúruvá.⁵⁴ Verkefnið Grólind um stöðu gróður- og jarðvegs­auðlinda á Íslandi er mikilvægt verkfæri í þessu tilliti.⁵⁵

Vötn, ár og sjór

Vatn er auðlind sem mikilvægt er að umgangast og nýta á ábyrgan hátt. Viðhalda þarf líffræðilegri fjölbreytni og náttúrulegu ástandi vistkerfa ferskvatns og strandsjávar og tryggja gæði grunn­vatns.⁵⁶